میرزا احمد خان از 1271 ش تا کمی پس از جنگ جهانی اول حکمران بنادر جنوب بود.او حکومت جنوب را همواره به دلیل دور بودن از حکومت مرکزی بر حکمرانی دیگر مناطق ترجیح می‏داد؛زیرا با استفاده از دوری مسافت می‏توانست‏ افزون بر داشتن حکومت مطلقه در منطقه،ظلم و جورهای خود را نیز نزد اولیای امور دولت،خدمت قلمداد کند و سودهای سرشاری به دست آورد.

تخته حوضی

یکی دیگر از نمایش‏های اصیل ایرانی که همگام و همپای تعزیه در جامعه ما رشد و نمو پیدا کرد نمایش تخته حوضی بود.«تخته حوضی»روی دیگر سکه‏ای بود که یک سویش‏ تعزیه بود.تعزیه به خاطر مذهبی بودنش همواره مقدس بوده و نمایشگرانش مورد عزت و احترام بوده‏اند؛اما متأسفانه تخته حوضی به دلیل این‏که ریشه در رقص و موسیقی داشته و همواره در درون خود طنز گزنده،سیاسی و نقادانه‏ای داشته،به عنوان هنری نجیب شناخته‏ نشده است و نمایشگرانش را همواره با القابی چون مطرب‏ها،دلقک‏ها،دوره‏گردها صدا زده‏اند...»13.

در بوشهر پیش از آن‏که به تخته حوضی برسیم،نمایش‏های شاد و کمیکی وجود داشته‏ که مردم معمولا در مراسم شادی آنها را اجرا می‏کرده‏اند.روشن است که در آن نمایش‏ها نه اجراکنندگان دغدغه«نمایش»داشته‏اند و نه خود نمایش باری تئاتری قوی داشته است. اما نیت«بازی»و سرگرمی،مردم را به طرف این نمایش‏ها می‏کشانده است.نکته مهم‏ دیگر درباره نمایش‏های شاد در بوشهر آن‏که مردم این سامان مردم شوخ‏طبع،ظریف و اهل خنده هستند.و به همین دلیل به این مسایل اهمیت فوق العاده نشان می‏دادند هرچند به مرور زمان شرایط و جریانات اجتماعی،سیاسی و اقتصادی به سمت و سویی رفت که‏ امروز خنداندن آدم‏های جنوب کار ساده‏ای نیست.

عناصر تشکیل دهنده بناها در بافت قدیم‏ بوشهر از دو منظر قابل بررسی‏اند:دسته اول‏ عناصری که جنبه کاربردی دارند و دسته‏ دوم عناصری که واجد جنبه‏ای تزیینی‏اند.

بررسی دقیق نشان دهنده این امر است که‏ عناصر کابردی بیش از عناصر تزیینی‏ اهمیت داشته‏اند؛به‏طور کلی،می‏توان عناصر تشکیل دهنده بناها در بافت قدیم را این‏گونه‏ ذکر کرد:

1.ورودی؛2.حیاط مرکزی؛3.اتاق‏ها؛ 4.تراس و شناشیر؛5.پشت بام و جان پناه؛ 6.جرز و فرو رفتگی بدنه‏ها؛7.سایه‏بان و شبکه‏های چوبی؛8.باز شوها؛9.بادگیرها؛ 01.پله‏ها؛و11.نرده‏ها و معجرها.

جنوب سرزمین غریب،شگفت و پرآیینی است،سرزمینی که شگفتی‏اش ریشه در جغرافیای محدودی دارد که در آن عده‏ای دل در گرو خاک دارند و با باد،زمین‏ و درخت سخن می‏گویند و باورها و اعتقادات‏شان آیین‏های بیابانی را موجب شده‏ است.عده‏ای دیگر اما دل در گرو دریا دارند و با آب و«آبی‏ها»گپ می‏زنند و آواز می‏خوانند و باورهای‏شان موجب زایش آیین‏های دریایی گشته است.

انسان جنوبی از سپیده‏دم نخستین تارخی با این آیین‏ها زیسته،نفس کشیده و این زندگی‏ توأمان«فرهنگی خاص»را برایش رقم زده است.

به همین سبب نمایش‏های سنتی برآمده،از دل این فرهنگ خاص شاخصه‏های قومی، بومی و اقلیمی دارند.این مقاله تلاش می‏کند ضمن بررسی کلی آیین‏ها در استان بوشهر ویژگی‏های نمایش‏های سنتی این استان را مورد مطالعه قرار دهد.

....

بااین‏حال تعزیه(شبیه‏خوانی)در بوشهر نسبت به سایر نقاط کشور شاخصه‏های منحصر به فرد و یگانه‏ای دارد.مهم‏ترین شاخصه‏ها عبارتند از:

الف)برجسته‏ترین نکته‏ای که در تعزیه بوشهر دیده می‏شود و در هیچ نقطه‏ای از مملکت‏ همانندی ندارد حضور شبیه‏خوانان زن در نقش‏های زنان در مجالس تعزیه است.این نکته‏ از دیرباز در تعزیه بوشهر وجود داشته و متعلق به مثلا یک دهه اخیر نیست.

مهم‏ترین عوامل مؤثر در شکل‏گیری‏ بافت قدیم بوشهر را می‏توان«اقلیم»،«شکل‏ زمین»و«وضعیت امنیتی»نام برد.

الف)اقلیم

بوشهر در بیش‏تر ایام سال آب و هوای گرم و مربوط دارد و رطوبت بیش از حد و گرمای‏ طاقت فرسایش باعث شده تا بافت قدیم در جدال با این ویژگی و برای کاهش اثرات‏ آن ساخته شود؛به همین دلیل،کوچه‏های‏ بافت قدیم بسیار باریک و ساختمان‏های دو طرف کوچه‏ها بسیار بلند است.این بلندی‏ باعث شده که کوچه‏ها همواره سایه داشته‏ باشند و نور خورشید مستقیما به آن‏ها نتابد. از سوی دیگر باریک بودن کوچه‏ها باعث‏ می‏شود که هوا در آن‏ها جریان پیدا کند و رطوبت به حد اقل برسد.نکته مهم دیگری‏ که در تأثیر اقلیم خاص شهر در بافت قدیم‏ آن مشهود است،رنگ ساختمان‏ها است که‏ برای انعکاس دادن و جذب نکردن گرما سفید است.

اگر باور داشته باشیم که«نمایش در آغاز،از تحول رسم‏ها و نیایش‏های مذهبی بیرون آمده»4است،بی‏گمان سرزمینی چون

جنوب ایران که مردمانش از سپیده دم تاریخ،با آیین‏ها،رسم‏ها و نیایش‏های مذهبی بر بالیده و همواره به عنوان نیازی مبرم با آنها و در دل آن‏ها زیسته‏اند،سرزمینی است سرشار از رگ و ریشه‏های‏ نمایشی.آیین‏های مختلفی که در ایام مختلف سال در این منطقه‏ برگزار می‏شود،بارزترین مثال این نکته است.مراسم بازخواهی، زار،مراسم خاک سپاری،ازدواج،عزاداری و...مهم‏ترین این آیین‏ها به شمار می‏روند و از نخستین روزهای تاریخ مردم این خطه،با آن‏ها زیست کرده‏اند.علاوه بر آیین‏ها،بازی‏های محلی نیز از خاستگاه‏های‏ هنر نمایش به شمار می‏رود و به شکل غریبی با مردم این سامان‏ در هم آمیخته است.نمایش‏های کمیک و هنر یگانه و بی‏بدیل تعزیه‏ نیز،به لحاظ قدمت دور و درازشان،به عنوان خاستگاه‏های این هنر به‏ شمار می‏روند.

در میان آیین‏های بی‏شماری که مردم جنوب در درازنای تاریخ با آنها زیسته و می‏زی‏اند، آیین‏های سوگ به لحاظ فرم و شکل اجرایی برجسته‏تر از سایر آیین‏ها دیده می‏شوند. این آیین‏ها ضمن داشتن ساختار اجرایی قدرتمند،گسترده بیشتری در جنوب دارند چرا که‏ به شدت با اعتقادات و باورهای مذهبی جنوبیان گره خورده‏اند.هرچند آیین‏ها سوگ در مرگ عزیزان از دست رفته شکل و شمایل خاص و منحصر به فردی دارد اما آیین‏های‏ سوگ مربوط سرور و سالار شهیدان حضرت ابا عبد اللّه الحسین(ع)به دلیل حضور گسترده و همگانی مردم رنگ و بویی دیگر دارد.

هرچند می‏توان بارزترین دلیل اجرای قدرتمند آیین‏های سوگ در این دیار را گره‏ خوردن آن با ایمان و اعتقادات مذهبی مربوط دانست اما نکته دیگری که نمی‏توان از آن به سادگی گذشت،نزدیکی این نقطه از کشور با تمدن بین النهرین است.می‏دانیم‏ که«آیین سوگ یک آیین بین النهرینی است.یعنی آیین‏های سوگ از این نقطه آغاز شده‏اند.»3و بعید نیست که این فاصله نزدیک موجب این تأثیر شگرف شده باشد.برای‏ این فرضیه چند دلیل می‏توان بیان کرد:

الف)اول این‏که بررسی مطالعات تطبیقی نشان می‏دهد که شباهت‏های فراوانی است‏ میان آن‏چه در ادبیات شفاهی جنوب؛مثلا منمنداس،یا دی‏زنگر و..با آن‏چه در تمدن‏ بین النهرین مثلا چیزی شبیه«آل»وجود دارد.

ب)تمام نقاطی که در حد فاصل بین تمدن بین النهرین تا بوشهر امروزی قرار دارند بر خلاف سایر نقاط دیگر آیین‏های سوگ بسیار قوی دارند.مثل آیین‏های سوگ اقدام‏ مختلف در استان خوزستان از جمله اقدام بختیاری که می‏تواند نتیجه این تأثیر باشد.

ج)«این‏ها نتیجه تأثیرهایی است که ما از فرهنگ آن سوی بین النهرین داشتیم که احتمالا از سمت جنوب خلیج فارس است،چون معمولا فرهنگ‏ها در مناطق مرزی باهم‏ تداخل‏هایی دارند»4

نکته مهم دیگر درباره آیین‏های سوگ در استان بوشهر،نقش مهم زنان در برگزاری

استان بوشهر به لحاظ جغرافیایی در آغوش«دریا»و در دامن«بیابان»قرار گرفته است.بخشی از مردمانش دل‏ در گرو«آب»دارند و برخی دیگر دل در گرو«خاک».از صبحدم نخست تاریخ مردم این سامان برای زنده‏ ماندن به جدال با طبیعت پرداخته‏اند،عده‏ای به ستیز با دریا برخاسته،عده‏ای پنجه در«خاک»کرده‏اند.

آنها که به ستیز با دریا رفته بودند خود را در مقابل عظمت آن کوچک دیدند،به ناچار دست به دامان نیروهای‏ فوق طبیعی شدند،آنها با دریا و آب گپ زدند،گپ‏ها آواز شد،آوازها آهنگین،دست‏ها به آسمان رفت.هوا را شکافت،بدن‏ها به حرکت درآمد،حرکات موزون شد،باورها به میان آمد،اعتقاد آوازها را محکم کرد و سرانجام دریا«رحیم شد»،هرچه داشت به انسان‏ها داد و بدین‏سان«نیازها»با تکیه بر«ایمان»برآورده شد و این‏ گونه«آیین‏های دریایی»پدیدار گشت.

بندر کهن و سال‏دار بوشهر که چون نهنگی در آغوش آب‏ خسبیده است شهر پر رمز و رازی است.اگر آن را از دریا سوار بر موج‏ها بنگری،شهر مخوف و راز آلودی است،اگر از فراز آن را بنگری تکه زمینی می‏بینی که گویا به حریم دریا تجاوز کرده است، ولی اگر در دل آن و از کنارش بنگری،آن را بندری زیبا،جذاب، دیدنی و شگفت‏انگیز می‏بینی.

دیباچهء دیوان خان دشتی بوسیلهء شخصی که«آیت»تخلص داشته وخود را محمد حسن قزوینی پسر محمد حسین می‏نامد و بگفتهء خودش«نازپرورده‏دامان حمایت و راه آورد سفر عنایت»و یا بعبارت دیگر از ملتزمین رکاب ومقربین جناب خان بوده است،نوشته که می‏گوید:بعد از آنکه درس خواندم‏و سواد یافتم رأی سرکشم به هیچ کاری تن در نمی‏داد و هیچ پایه‏ای از پایه‏های‏زندگی را نمی‏پسندید،تا اینکه روزی آواز خوشی از کاروانی شنیده و گرد وغبار زمین‏های نرم و ناهموار صحراها را سرمه‏وار در دیده عزم کشیده و مردوارراههای سخت کوهستانی را تا سر کوهها و پایان بیابانها با رنج پیموده و پس‏از سخت‏بینی زیاد به رامشکده آستان«خان»رسیده و در خدست او ماندگارو پای‏بند شدم...»

مقاله ای کوتاه از علی رضا رزم گیر

در رسالهء پایان تحصیلی دوستی،-که برخی واژه‏های لهجه کاکی*را در آن‏گردآوری نموده بود و ترانه‏ای چند از سرایندگان که نامشان معلوم نیست در پایان‏آن آورده است این ترانه را دیدم که روی هم هشت بیست است و من سه چهار بیتش راکه موردنظرم است نقل می‏کنم:

م سلم سمبل گلنار نرگس‏[ترجمه:ای سرو من و ای غنچه گل انار من و ای نرگس من‏]

mo salmo sombolo golna?ro narges

اگ چشاش ت دی نممیت‏2هرگس‏3[ترجمه:اگر چشم او بتو افتاد من هیچوقت راضی نمی‏شوم‏]

ege cesa?s to di nommito harges

کسی که سالهای سال شاگردی صاحب کفایه و صاحب عروة را نموده و همدرس مباحثة و مراوده با بزرگانی چون حضرات بروجردی و مدرس و کاشانی بوده باشد، البته که می‌تواند چون ستاره‌ای بر سواحل جنوب ایران بدرخشد و چون شیر بر دشمنان و متجاسران به مرز و بوم ایران یورش برد. آری او مرد علم و عمل، اجتهاد و جهاد و دیانت و سیاست بود و اگر برگ برگ تاریخ مبارزات مردم جنوب ایران را از نظر بگذرانیم نام و یاد و جایگاه او را به عظمت و بزرگی خواهیم یافت. اعلامیه تند و کوبنده او بر علیه انگلیس و احمدشاه قاجار دربارة قرارداد 1919 که مرحوم بلادی در آن نوشته بود «هر ماده‌اش جداگانه تیشه‌ای است که به ریشه اساس سیاست و استقلال ایران می‌زند مجملی است که شرح مفصل مجاهدات و روشن‌بینی اوست. او می‌گفت که «معاهده بستن ایران با او ]انگلیس[ مانند معاهدة گوسفند است با گرگ». باری او پرچمدار استقلال و تمامیت ارضی جنوب ایران در اواخر قاجار و دوران پهلوی بود و نهضت جنوب و قیامهای ارزشمندی مانند قیام تنگستان متاثر و ملهم از وجود آن مرد بزرگ بود. با زندگی، زمانه، آثار و احوال آن عالم ربانی و مجاهد الهی در مقالة زیر آشنا می‌شوید.

با اشغال بوشهر در هشتم اوت 1915 میلادی به وسیله قوای انگلیس، مخالفتهای مردمی با انگلیسیها در جنوب بالا گرفت. به طوریکه روحانیون بوشهری در کنار نیروهای انقلابی بوشهر و تنگستان قرار گرفته و با اعلام جهاد علیه انگلیسیها به ستیز با آنان پرداختند.

یکی از روحانیون برجسته که نبرد خستگی ناپذیری را علیه قوای اشغالگر در بوشهر، رهبری کرد، آیت الله سیدعبدالله بلادی بوشهری بود. هدف این مقاله بررسی مبارزات ضد انگلیسی مرحوم سید عبدالله بلادی با توجه به منابع موجود می‌باشد.

در این منطقه نژادهای بومی می‏زیسته‏اند و علاوه‏بر نژاد مدیترانه‏ای نژادهای دیگری مانند در اویدی،سیاه پوس،سامی،عیلامی،سومری،نورودیک،عرب،لر و بهبهانی در سرزمین بوشهر سکونت داشته،و یا به‏مرور به این منطقه مهاجرت کرده‏اند.در استان بوشهر،عرب‏ها،لرها و طوایف مخلوط مانند بهبهانی‏ها ساکن‏هستند که در اثر اختلاط یک نوع نژاد خاص را به وجودآورده‏اند و به بوشهری معروف شده‏اند.1

تقریبا تمام مردم این استان به زبان فارسی و باگویش محلی خود تکلم می‏کنند.لهجه‏ها در روستاهابیشتر از شهرها متنوع و مشهورند و بین آنهااختلاف‏هایی نیز به چشم می‏خورد.برخی از اهالی‏جزیره خارک،شیف و بنادر کنگان و عسلویه نیز به زبان‏عربی صحبت می‏کنند.

پوشاک براساس وضع و اقلیم جغرافیایی،ذوق وسلیقه،مذهب و اعتقادات و طرز زندگانی و آداب و رسوم‏به وجود می‏آید.پوشاک مردم استان بوشهر نیز براساس‏عوامل ذکر شده شکل گرفته است.بنا به وضع‏جغرافیایی استان بوشهر که به دو ناحیهء کوهستانی وجلگه‏ای تقسیم می‏شود دو حوزه فرهنگی برمبنای‏پوشاک سنتی مردم آن می‏توان در این استان از هم‏تشخیص داد.

چند روز قبل که شماره‏ی هشتم به‏دستم رسید،بعد از مطالعه‏ی صفحات اول،شعر معروف عقاب اثر زنده‏یاد استاد خانلری‏جلب توجهم کرد که آن نیز موجب‏تجدید خاطره‏یی بسیار شیرین از گذشته‏های‏دور زندگی‏ام شد.

در سال 1336 و در آغاز کار پزشکی‏بنابر تعهد خدمتی که با وزارت بهداری‏داشتم،محل خدمتم در بخش محروم ودور افتاده‏ی خورموج در ناحیه‏ی جنوب غربی‏یعنی بخشی از توابع بندر بوشهر موسوم به‏سرزمین دشتی تعیین شد که با زحمت‏فراوان راه رفتن به آن‏جا را جست‏وجو و بعداز چند روز طی طریق به آن‏جا رسیدم.سرزمینی که از همه‏ی تسهیلات زیستی‏محروم بود،یعنی نه راه،نه آب،نه برق و نه‏حتا حمام داشت و تنها دارای آفتاب بود ونخل و مردمی خون‏گرم و مهربان.

لِنج گونه‌ای از کشتی کوچک یا قایق بزرگ باری و مسافری است که در خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند دیده می‌شود. لنج‌ها بر پایه قایق‌های بادبانی رایج در خلیج فارس ساخته می‌شود با این تفاوت که به جای بادبان با موتور حرکت می‌کند. عرشه باز یا نیمه‌باز دارد. از دهه ۱۹۵۰ میلادی موتور بنزینی یا دیزل برای پیشراندن لنج‌ها بکار رفت و امروز بیشتر لنج‌ها موتور دارند.